Minder werken voor hetzelfde geld?

Gaat de hoeveelheid die we werken op korte termijn veranderen?

Uit hoeveel uur bestaat de ideale werkdag voor jou? Minder uur werken dan de gebruikelijke acht uur per dag of een vierdaagse werkweek voor hetzelfde salaris kan volgens onderzoeken een reeks van voordelen met zich meebrengen. Het is meer dan 100 jaar geleden sinds de achturige werkdag is ingevoerd. Is het opnieuw tijd voor verandering? Hoe waarschijnlijk is het dat minder werken voor hetzelfde geld binnen afzienbare tijd de nieuwe norm wordt in Nederland en wat is hiervoor nodig?

Waar komt de achturige werkdag eigenlijk vandaan?

Daarvoor gaan we terug naar de industriële revolutie in de negentiende eeuw, naar Groot-Brittannië. Tijdens de industriële revolutie draaiden fabrieken zoveel mogelijk uren. Mensen werkten zes dagen per week, twaalf tot zestien uur per dag. In 1817 pleitte de Britse katoenondernemer Robert Owen voor een achturige werkdag. ‘Acht uur werken, acht uur vrij, acht uur slapen’, was zijn slogan.

Pas tientallen jaren later kwam de achturige werkdag daadwerkelijk op gang. In 1856 was Australië het eerste land dat de achturige werkdag invoerde. Vervolgens duurde het nogmaals tientallen jaren voordat de rest van de wereld volgde. Historicus Jan Lucassen: “Na de Eerste Wereldoorlog is deze in de meeste landen ingevoerd.” In 1919 werd de achturige werkdag ook in Nederland een feit. We bleven echter nog een tijd zes dagen per week werken, totdat in 1960 de zesde werkdag werd afgeschaft door kabinet-De Quay. De 48-urige werkweek daalde geleidelijk tot 40 uur werken per week de norm werd in de jaren 70. Steeds meer sectoren verlaagden hun standaard voltijdse werkweek vervolgens naar een lager niveau, zoals de overheid die sinds 1997 een 36-urige werkweek kent (CPB).

De invoering van de achturige werkdag is dus inmiddels meer dan 100 jaar geleden en de invoering van de vijfdaagse werkweek zo’n 64 jaar geleden. Is het opnieuw tijd voor verandering? Als we de vele positieve onderzoeksresultaten mogen geloven wel.

Onderzoeken: minder werken, hetzelfde salaris

Het exacte aantal onderzoeken en experimenten is moeilijk vast te stellen, maar het zijn er minimaal honderden, zowel in academische context als in praktijksituaties. Enkele van de belangrijkste onderzoeken:

Internationale onderzoeken:

• 2003 Toyota servicecentrum Zweden: Een van de eerste bedrijven die enorme voordelen ervaarde van minder werken was Toyota in 2003 bij werknemers van een servicecentrum. Ze gingen van een werkweek van 40 uur naar een werkweek van 30 uur.
• 2015-2018 IJsland: Een vier jaar durend onderzoek in IJsland (2015-2019) onder 2500 deelnemers waarbij de 40-urige werkweek werd ingeruild voor 36 uur.
• 2019 Microsoft Japan: Het kantoor van Microsoft in Japan testte in augustus 2019 hoeveel invloed een vierdaagse werkweek zou hebben op de creativiteit en productiviteit van 2300 werknemers.
• 2022 4-Day Week Global: Non-profitorganisatie 4-Day Week Global faciliteerde een experiment met 33 bedrijven en ruim 900 medewerkers.

Binnen Nederland

In Nederland zijn er ook diverse experimenten en onderzoeken uitgevoerd naar kortere werkweken. Enkele voorbeelden:

• 2017-2019 Gemeente Utrecht: Ongeveer honderd mensen namen deel aan verschillende pilots, variërend van enkele maanden tot een jaar.
• 2021-2022 De zorgsector: Ongeveer 250 werknemers namen deel aan experimenten in verschillende zorginstellingen.
• 2022 Achmea: 13.000 werknemers van Achmea testten een 34-urige werkweek.
• 2025 AFAS: De meest recent bekende, AFAS zal vanaf januari 2025 een vierdaagse werkweek invoeren.

“Hoe meer kasten je hebt, hoe voller je ze zet. Hoe groter je huis, hoe meer je gaat verzamelen. Dat doen we eigenlijk ook als het gaat om de hoeveelheid die we werken.”

Resultaten

In de zorg zijn er naast de betere werk-privébalans en hogere werktevredenheid ook zorgen over de continuïteit van zorg en de werkdruk voor het personeel dat overblijft. Voor alle andere bedrijven zijn de uitkomsten vergelijkbaar: een hogere of gelijkblijvende productiviteit, betere kwaliteit van leven voor de werknemers (gelukkiger, minder stress, minder ziekte, betere werk-privébalans). Soms neemt de omzet zelfs toe (4-Day Week Global, 2022). Daarnaast zijn er mogelijke milieuvoordelen en de werkloosheid zou verminderd kunnen worden. Kortom, bij de meeste bedrijven lijken er alleen maar voordelen te zijn.

En dus volgden meer bedrijven, waaronder organisatieadviesbureau Peoples uit Rotterdam en vertaalbureau Fairlingo uit Enschede. Bij organisatieadviesbureau Peoples hebben medewerkers onbeperkt vakantiedagen en werken ze standaard vier dagen per week, zonder dat hun salaris lager wordt. Organisatiepsycholoog bij Peoples, Lennard Toma: “Studies laten zien dat het veel oplevert. Het zorgt voor meer rust, een betere balans, waardoor je daarna weer productiever bent. Qua productiviteit laten de onderzoeken zien dat je erop achteruit gaat als je meer werkt. De vijfde dag gaan mensen een beetje lanterfanten. Een vergadering van één uur krijgen we altijd vol, maar hadden we ook in 35 minuten kunnen doen. Dan gaan mensen veel effectiever met hun tijd om. Hoe meer kasten je hebt, hoe voller je ze zet. Hoe groter je huis, hoe meer je gaat verzamelen. Dat doen we eigenlijk ook als het gaat om de hoeveelheid die we werken.”

Verklaring

Dit verklaart mogelijk gedeeltelijk hoe we hetzelfde of zelfs meer werk kunnen doen in minder tijd. Sommige werknemers vervelen zich soms, terwijl anderen de tijd opvullen door bewust of onbewust langer de tijd te nemen voor taken die sneller zouden kunnen. Daarnaast blijkt dat werknemers gelukkiger en minder gestrest zijn door een betere werk-privébalans, wat hun creativiteit en productiviteit verhoogt. Zo gingen de 2300 werknemers die deelnamen aan het experiment bij Microsoft in Japan hun werkdag veel efficiënter indelen en leerden ze beter prioriteiten stellen.

Minder uren per dag

Bij Fairlingo besloten ze, op basis van de positieve onderzoeksresultaten, niet direct een werkdag te schrappen, maar een test te doen met minder werkuren per dag. Ze werkten een jaar lang zes uur per dag in plaats van acht uur. Uiteindelijk concludeerden ze dat zeven uur werken per dag momenteel het maximum is. “Anders gaat het ten koste van een stukje sociale interactie,” aldus Sam van Gentevoort, eigenaar van Fairlingo.

Bij organisatieadviesbureau Peoples werken ze tijdens de vierdaagse werkweek niet strikt acht uur per dag. “Toch zie je dat mensen vaak tussen 9 en 17 uur werken, omdat dat voor de meeste mensen en bedrijven het meest praktisch is,” zegt Lennard. “Kinderen zijn op school, klanten hebben je nodig, enzovoort.” Zijn vriend Louis Goulmy van Werk 24 pleit zelfs voor vier dagen van zes uur. “Hij geeft aan dat wetenschappelijk onderzoek toont aan dat zes uur de maximale concentratiespanne is die we hebben. Daarbij hebben we nog pauzes nodig. De overige twee uur kunnen we besteden aan vergaderingen of andere taken. De vijfde dag voegt weinig toe; je kunt beter iets anders doen,” aldus Lennard.

“Dat stigma – ‘wat doe je dan op die vijfde dag?’- is nog steeds aanwezig.”

Uitdagingen

De meeste onderzoeken en experimenten met kortere werkweken wijzen op verhoogde productiviteit en verbeterd welzijn van werknemers. Toch zijn er ook uitdagingen, vooral wat betreft implementatie en economische haalbaarheid, die niet genegeerd mogen worden.

Binnen Europa heeft het onderzoek “Friday off: Reducing Working Hours in Europe” verschillende theoretische en empirische studies over werktijdreductie samengevat (MDPI, 2013). De studie concludeert dat, hoewel het verkorten van de werkweek verschillende voordelen biedt, vooral op het gebied van levenskwaliteit en mogelijke milieuwinst, er aanzienlijke uitdagingen zijn op het gebied van economische haalbaarheid en implementatie. De auteurs stellen dat een dergelijke verandering het overwegen waard is, vooral als tijdelijke maatregel om werkloosheid te verlichten tijdens bredere structurele aanpassingen in de economie. (Sci-Hub)​​ (IDEAS/RePEc)

Daarnaast lijkt werken volgens Lennard nog steeds een statussymbool in ons land: “Een burn-out lijkt bijna te betekenen dat je hard hebt gewerkt. Dat stigma – ‘wat doe je dan op die vijfde dag?’ – is nog steeds aanwezig.”

Wanneer kunnen we een nieuwe noemenswaardige verandering verwachten?

Nederland staat bekend om zijn progressieve arbeidswetgeving, zoals flexibele werkuren, ouderschapsverlof en een sterke vakbondstraditie. Dit maakt het land tot een vruchtbare bodem voor experimenten met kortere werkweken. Internationaal gezien heeft Nederland een hoge arbeidsparticipatie en werken Nederlanders tot op relatief hoge leeftijd door. Tegelijkertijd heeft Nederland het grootste aandeel deeltijdwerkers (voornamelijk vrouwen) en de kortste gemiddelde werkweek per werkende ter wereld.

Economen voorspelden kort na de invoering van de achturige werkdag dat we in de toekomst steeds minder zouden werken. Zo voorspelde econoom Keynes dat we in 2030 nog maar 15 uur per week zouden werken. We hebben nog vijf jaar om deze voorspelling waar te maken. Maar gaan we binnen vijf jaar daadwerkelijk 15 uur per week werken?

Volgens historicus Jan Lucassen is deze voorspelling nog niet eens deels uitgekomen. Sterker nog, we werken juist steeds meer. Lucassen: “Per huishouden wordt er tegenwoordig veel meer gewerkt dan een of twee generaties geleden, ondanks mechanisatie en automatisering.” De arbeidsparticipatie is de afgelopen decennia sterk gestegen na een dal in de jaren tachtig en ligt nu zelfs iets boven het niveau van de negentiende eeuw (CPB).

Mogelijke verklaringen voor meer werken

Een mogelijke verklaring is dat vrouwen steeds meer zijn gaan werken. Bovendien is het tegenwoordig bijna onmogelijk om met één modaal salaris een gezin te onderhouden, vanwege de stijgende kosten van levensonderhoud.

Cultuurdeskundige Anouk Afonso wijst ook op generatieverschillen als gevolg van maatschappelijke ontwikkelingen: “Na de Tweede Wereldoorlog moest er hard gewerkt worden om alles weer op te bouwen. Toen deze generatie kinderen kreeg, wilden ze hun kinderen meer mogelijkheden bieden. Ze vertelden hun kinderen: je kunt alles bereiken wat je wilt. Wil je een groot huis? Dan moet je daarvoor werken. Wil je een mooie auto? Dan moet je daarvoor werken.” Lucassen voegt hieraan toe: “Mensen willen steeds meer – niet één keer op vakantie, maar twee keer, geen kleine auto, maar een grote.”

Toekomstverwachtingen

Toch ziet Afonso in de huidige generatie weer een verandering: “De kinderen van deze hardwerkende ouders hechten nu minder waarde aan materiële bezittingen. Nieuwe maatschappelijke ontwikkelingen, zoals het kunnen delen van auto’s of het huren van fietsen, maken dit mogelijk. Hierdoor verschuift de ambitie om meer te werken naar andere prioriteiten.”

“Ik verwacht dat we binnen tien tot twintig jaar een noemenswaardige verschuiving gaan zien richting kortere werkweken.“

Tijdsbestek voor verandering

Het is lastig om een precies tijdsbestek te voorspellen, maar de trend naar kortere werkweken lijkt momentum te krijgen. In de jaren ’90 en 2000 zagen we de opkomst van de 36- tot 40-urige werkweek als fulltime standaard. Volgens Lennard wordt minder werken steeds gebruikelijker: “Ik denk dat we snel grote stappen gaan zien. Toen ik voor het eerst hoorde over onbeperkte vakantiedagen, was dat rond 2000. Nu wordt dit steeds normaler. Veel bedrijven bieden dit aan; het is niet langer ongebruikelijk. Hier ging ongeveer twintig jaar overheen. Ik verwacht dat we binnen tien tot twintig jaar een noemenswaardige verschuiving gaan zien richting kortere werkweken. Steeds meer onderzoeken tonen de positieve effecten aan, dus voor veel organisaties zou het een logische keuze kunnen zijn.”

Lennard vervolgt: “Soms is er één grote speler nodig die de stap zet, waarna de rest snel volgt. AFAS zou zo’n grote speler kunnen zijn. Nu zij deze stap gaan nemen, kan dit binnen vijf jaar de norm worden. Of misschien moet eerst een groot bedrijf zoals Unilever meedoen. Ook de overheid kan een rol spelen door overheidsinstanties over te laten stappen op vierdaagse werkweken.

Bij sommige sectoren zal het minder snel de norm worden om op vrijdag vrij te zijn. In de zorg moet het werk bijvoorbeeld doorgaan. Hier is het lastig om vijf dagen salaris te betalen voor vier dagen werk. Een experiment met een zesurige werkdag in een Zweeds verpleeghuis bleek zonder overheidsfinanciering niet houdbaar.

Hoe kunnen we minder uren werken realiseren?

• Pilots en experimenten: Overheid en bedrijven kunnen pilots opzetten om de effecten van kortere werkweken in verschillende sectoren en bedrijfsgroottes te onderzoeken.
  
  Lennard geeft aan: “Werknemers kunnen vragen of er getest kan worden of minder werken bij de organisatie past. Dit kan bijvoorbeeld eerst binnen een kleine afdeling worden uitgeprobeerd, zoals bij de Rabobank. Daarna kan het zich als een olievlek verspreiden binnen de rest van de organisatie.”
  
• Wetgeving en regelgeving: Aanpassingen in de arbeidswetgeving kunnen nodig zijn om flexibele werkuren te stimuleren zonder verlies van salaris of arbeidsvoorwaarden.
  
• Automatisering: Doordat steeds meer onderdelen van werkzaamheden vanzelf gaan, kan er makkelijker minder gewerkt worden.
  
• Cultuuromslag: Er is een mentaliteitsverandering nodig waarbij werkgevers en werknemers de voordelen van minder werken erkennen, zowel voor het individu als de organisatie.

Lennard haalt een quote aan van Peter Drucker, een management guru: ‘culture eats strategy for breakfast.’ “De cultuur is belangrjiker dan de strategie. Als je niet de cultuur hebt om je strategie aan te kunnen dan gaat het niet werken. Het enige vervelende aan de quote vind ik, dat daarmee onduidelijk blijft hoe je cultuur, een beetje een ongrijpbaar begrip, moet veranderen. Daarom bedacht ik een andere quote: ‘Structure eats culture for lunch’. Als je de structuur veranderd, dan verander je dus de cultuur en daarmee het gedrag, waardoor je als organisatie volwassener wordt en beter met dingen om kan gaan. 

“Ik denk dat een stapje terug in de werkweek heel veel kan bijdragen aan diverse uitdagingen waar de wereld voor staat.“

Volgens Sam zijn er genoeg mogelijkheden om minder te werken: “We moeten ons vooral afvragen wat willen we en hoe ziet het goede leven eruit? Willen we meer winst of willen we wat minder werken? Hij ziet mogelijkheden voor verandering in verdere automatisering of een paradigma shift. “Of die twee samen laten voegen. Als er wettelijk wordt vastgelegd dat een werkweek bijvoorbeeld maar dertig uur duurt. Dan zul je zien dat het waarschijnlijk wel mogelijk is. In de toekomst gaan we nog wel zien dat het een belangrijk onderwerp wordt. Want je ziet dat veel dingen in de samenleving onhoudbaar zijn. Ik denk dat een stapje terug in de werkweek heel veel kan bijdragen aan diverse uitdagingen waar de wereld voor staat.”

Conclusie

Minder werken voor hetzelfde geld heeft binnen veel branches potentie om in Nederland realiteit te worden. De zorg is een voorbeeld van een branche, waarin dit lastiger is toe te passen. Een exact tijdsbestek is moeilijk te noemen, maar organisatiepsycholoog bij Peoples, Lennard Toma verwacht gezien ontwikkelingen uit het verleden binnen tien tot twintig jaar noemenswaardige veranderingen te zien.